Endocriene klieren

Endocriene klieren zijn de organen in het lichaam die hormonen produceren. Een bekende klier is bijvoorbeeld de alvleesklier, die insuline en glucagon maakt om de bloedsuikerspiegel op peil te houden. Het lichaam herbergt een aantal klieren; voor stressreacties zijn de hypofyse en de bijnier van belang.

De hypofyse is een endocriene klier die een rol speelt bij stressreacties

Hypofyse

De hypofyse is een kleine klier, zo groot als een erwt, en weegt een halve gram. Het ligt tegen de onderkant van de hersenen aan (net als op het plaatje hierboven), bij de hypothalamus waarvan de hypofyse boodschappermoleculen ontvangt zoals CRF.

De hypofyse bestaat uit een neuraal deel en een endocrien (hormonaal) deel. Het neurale deel is de achterkwab en wordt de neurohypofyse genoemd. Hier bevinden zich de uiteinden van zenuwcellen die in de hypothalamus liggen. De zenuwuiteinden geven twee hormonen af aan het bloed: vasopressine (ook wel antidiuretisch hormoon, ADH, genoemd) en oxytocine. Vasopressine regelt bloeddruk en vochtgehalte; oxytocine is belangrijk voor de afgifte van moedermelk als een baby komt drinken.

Het endocriene of hormonale deel is de voorkwab, ofwel adenohypofyse. Het staat onder controle van boodschappermoleculen van de hypothalamus. Er wordt een aantal verschillende hormonen gemaakt, die worden afgegeven aan het bloed. Zij komen daardoor in het hele lichaam en zijn betrokken bij onder andere groei, metabolisme (energiehuishouding), ontwikkeling van de geslachtsorganen en voortplanting. Tijdens stress geeft de adenohypofyse veel ACTH af, dat vervolgens een andere endocriene klier, de bijnier, stimuleert tot het afgeven van het stresshormoon cortisol.


Bijnier

De bijnieren liggen als kapjes bovenop de nieren. Ze bestaan uit twee gedeelten: de bijnierschors aan de buitenkant en het bijniermerg aan de binnenkant. De bijnierschors wordt in drie lagen opgedeeld, aan de hand van de steroïde hormonen die in elk van de lagen geproduceerd worden. De buitenste laag (zona glomerulosa) maakt aldosteron. Aldosteron is een mineralocorticoïd dat de nieren aanzet tot het vasthouden van water. Daarmee is het belangrijk voor de vochthuishouding en bloeddruk.

De binnenste laag van de bijnierschors, de zona fasciculata, maakt het stresshormoon cortisol. Cortisol is een glucocorticoïd, dat de aanmaak van glucose (suiker) stimuleert, met name in de lever. Dit is een belangrijke functie van cortisol tijdens stress, omdat het lichaam zo voldoende energie beschikbaar heeft. Je hoeft dan niet op zoek naar voedsel, maar je kan meteen actie ondernemen om de stressor aan te pakken. Voor de volledigheid: in de binnenste laag (zona reticularis) worden nog geslachtshormonen gemaakt, maar dit is zeer weinig in vergelijking met de geslachtsorganen.

Het bijniermerg is eigenlijk een stukje zenuwweefsel. Het is een eindpunt van het sympatisch zenuwstelsel. Het parasympatisch zenuwstelsel, de tegenhanger van het sympatisch zenuwstelsel, komt hier niet voor. Het bijniermerg verzorgt de productie van twee stresshormonen: adrenaline en noradrenaline. Beiden maken het lichaam gereed voor actie tijdens stress: vechten of vluchten. Bloedtoevoer naar de spieren wordt geïntensiveerd, en ademhaling en hartslag worden versneld. Ook verhogen ze de bloedsuikerspiegel. .


Terugkoppeling

De activiteit van endocriene klieren moet kunnen worden uitgezet als de afgifte van de hormonen niet langer nodig is. Als bijvoorbeeld de concentratie cortisol in het bloed te lang hoog blijft, kan de energiehuishouding ontsporen. Om dit te voorkomen, geven hormonen vaak een seintje terug aan de organen of de hersenen die ervoor gezorgd hebben, dat de hormonen afgeven werden. Dit fenomeen wordt negatieve terugkoppeling genoemd. Cortisol koppelt negatief terug op de CRF cellen in de hypothalamus, en geeft daarmee aan dat de CRF-ACTH-cortisol productielijn het weer kalm aan kan gaan doen. Cortisol remt daarmee zijn eigen productie en afgifte. Positieve terugkoppeling komt in een paar speciale gevallen ook voor, waardoor een hormoon zijn eigen productie stimuleert. Dit is bijvoorbeeld bij oxytocine het geval tijdens de geboorte van een kind. Oxytocine zorgt ervoor dat de baarmoeder samentrekt bij de bevalling, en de positieve terugkoppeling houdt de bevalling gaande.